Svakog 9. januara u praznično vreme dok pravoslavni vernici proslavljaju Svetog Stefana, a Republika Srpska slavi svoj dan, meštani Viteza, gradića u srednjoj Bosni, prisećaju se jednog od najtežih datuma u svojoj istoriji. Upravo tog dana 1994. godine, jake muslimanske / bošnjačke oružane formacije izvršile su sveopšti, vrlo kukavički napad na nacionalno-mešovito selo Šantići, tačnije naselje Buhine Kuće (opština Vitez) počinivši tom prilikom težak zločin nad civilima srpske i hrvatske nacionalnosti. Svirepo je ugašeno 36 života, a među žrtvama je bilo najviše žena, dece i starijih osoba.
Drevni grad Vitez je smešten na reci Lašvi u srcu plodne Lašvanske doline inače veoma pogodnoj za razvoj poljoprivrede i stočarstva. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine opšina Vitez je brojala 27.859 stanovnika, od čega su 45,49 % činili Hrvati, dok je Muslimana-Bošnjaka bilo 11 514 ili 41,32 procenata. Podaci popisa pokazuju nam da je na prostoru čitave opštine Vitez živeo i 1.501 stanovnik srpske nacionalnosti (5,38%), dok je 2 169 ljudi pripadalo drugim narodima.
U Vitezu su Srbi i Hrvati oduvek živeli u međusobnom poštovanju, u atmosferi poverenja, komšijske solidarnosti i velikog uvažavanja. Srbi iz Viteza predratni život opisuju kao harmoničan i idiličan. Uz pesmu i radost, ovde su se oduvek proslavljali i dočekivali svi pravoslavni praznici i katolički blagdani a narod je doslovno živeo i funkcionisao kao jedno. Nesumnjivo, Vitez je oduvek predstavljao svetli primer multikulturalnosti i suživota gde je uvek bilo mesta za sve religije i sve nacije.
Za minula ratna dešavanja Srbi iz Viteza optužuju i krive isključivo političko Sarajevo i muslimansko rukovodstvo na čelu sa Alijom Izetbegovićem.
Treba napomenuti da je rat u Vitezu započeo još u proleće 1992. godine napadom muslimansko-bošnjačkih fanatika na srpsko stanovništvo. Prva žrtva probuđenog bošnjačkog nacionalizma bio je civil Stojan Jelić iz Tolovića a već sredinom maja 1992. Srbi doživljavaju egzodus. Veliki broj srpskih porodica privremeno sklonište pronašao je na teritorijama Sarajeva pod srpskom kontrolom ali je deo stanovništva isto tako izbegao u susedna hrvatska sela gde su bili vrlo dobro prihvaćeni i zbrinuti. Već 1993. godine, muslimansko-bošnjačka vojska započinje sa napadima na hrvatsko stanovništvo. Mnoga sela su spaljena, grad se našao pod opsadom, formirani su logori i privatni zatvori, razorene su katoličke crkve i objekti, imovima u vlasništvu Srba i Hrvata je opljačkana i uništena, a civilno stanovništvo biva izloženo progonu i neviđenom nasilju.
Za razliku od drugih delova bivše SFRJ gde su se vodile teške oružane borbe, na području središnje Bosne srpsko i hrvatsko stanovništvo uglavnom je delilo istu sudbinu a narod se čak i tada međusobno pomagao. Tako su u istoriji ostali zapisani brojni primeri humanosti, među kojima treba izdvojiti trenutke iz 1993. godine kada je Vojska Republike Srpske spasila i zbrinula više hiljada hrvatskih civila iz opkoljenog Travnika, te Vareša i drugih gradova zaštitivši ih tako od muslimanske vojske koja je vršila napade. Sa druge strane, U publikaciji „Svjedoci govore“ u izdanju Republičkog centra za istraživanje ratnih zločina temeljno su opisani brojni primeri humanosti koje su ratne 1992. i 1993. pokazali hrvatski civili ali i pripadnici HVO prema srpskim porodicama. Tako su životi običnih ljudi, Srba, na području opština Visoko, Kiseljak, Zenica, Vitez i dr. sačuvani upravo zahvaljujući Hrvatima koji su rizikovali vlastite živote i suprotstavili se toj pogubnoj politici muslimanskog rukovodstva.
Pre zločina u Buhinim Kućama dana 22. decembra 1993. desio se poznati zločin u susednom Križančevom selu gde je muslimanska vojska neposredno pred katolički Božić izvršila zločin nad 74 meštana (73 Hrvata i jednim Srbinom). Par dana kasnije, usledila je nova tragedija.
Zločin u naselju Buhine Kuće (selo Šantići) započeo je u 5 sati ujutro kada je većina meštana mirno spavala ne sluteći kakvo im se zlo sprema od nekadašnjih komšija. Zlikovci naoružani mržnjom izvršili su napad na nedužno hrvatsko i srpsko civilno stanovništvo ne štedeći baš nikoga! Ni gusta magla, ni preniske temperature nisu sprečile ni osujetile napadače – pripadnike muslimanske vojske u njihovim neljudskim namerama! U trenu je ugašeno 36 života, veliki broj civila je ranjen, deo njih i zarobljen. Draženko Jutanda, mladić srpske nacionalnosti, star 32 godine, lišen je života na okrutan način a istovetnu sudbinu je nakon zarobljavanja doživela i njegova rođaka Dragica Petrović. Sreću da preživi kobni napad imao je Antun Grbavac koji je nažalost tada ostao bez dvogodišnjeg sina Danijela i supruge Ankice /21/ koja je bila u drugom stanju. Na kućnom pragu stradala je Novka Krivak /36/ a na svirep način ugašeni su životi i starijih civila Franje /70/ i Zorke Šafradin /66/. Preživeli napominju da napadači nisu gledali niti pitali meštane za njihovu nacionalnost, za veru ili pak starosnu dob već su „kosili“ i uništavali sve hrišćansko pred sobom.
Marijana Vidović imala je samo 12 godina kada je ranjena zajedno sa svojim sedmogodišnjim bratom Branislavom. Oni su preživeli napad komšija Muslimana ali su tog dana nažalost ostali ostali bez majke Ankice /42/, oca Dragana /44/ i strica Mirka /42/. Muslimanska vojska je odbila ranjenoj deci da pruži pomoć pa su oni tako ranjeni morali da beže kroz šumu provlačeći se kroz kišu metaka. Na kraju su uspeli da se spasu i zbrinuti su u bolnici u Splitu. Srpkinja Slobodanka ispričala je kako je njen muž zarobljen i ubijen u Križančevom Selu tokom napada muslimanske vojske da bi joj sedam meseci kasnije sa kućnog praga bio odveden i 19-ogodišnji sin koji je potom likvidiran.
Karlo Grabovac istakao je da članove porodica najviše boli što je i ovaj zločin u kojem su ubijani civili – ostao bez kazne. Nadu su, kaže, odavno izgubili, ali čvrsto veruju da bi samo procesuiranje svih odgovornih, donekle ispravilo nepravdu.
„Svi koji su počinili ratne zločine trebaju odgovarati. Nije bitno da li je to bila hrvatska žrtva, da li je srpska, da li je muslimanska. Žrtva je žrtva – ako je ubijena gnusno, trebaju da odgovaraju“, rekao je Grabovac.
Ljubica Garić, predstavnica udruženja koje okuplja porodice žrtava godinama obeležava i podseća na tragediju naroda Viteza, istakla je: „Nema veze o kome se radi, trebao bi svatko odgovarati za svoja nedjela. No, ne nadam se, niti očekujem da će netko biti osuđen. Žalosno je sve to i samo kažem ne daj Bože biti na mjestu bilo koga tko je napravio takve zločine i tko s tim mora živjeti do smrti. Ukoliko je čovjek, ne treba mu veća kazna„.
Prema podacima udruženja žrtava, na području čitave opštine Vitez je za vreme muslimanske agresije i terora život izgubilo 670 građana hrvatske i srpske nacionalnosti, među kojima i 38-oro dece. Tokom perioda agresije koja je trajala 316 dana, Lašvanska dolina, sa više od 60 hiljada stanovnika, bila je u potpunoj blokadi, bez struje, bez dovoljno hrane i vode, bez lekova i odgovarajuće zdravstvene zaštite. Bila je opkoljena i stalno napadana od višestruko brojnijih snaga muslimanske Armije BiH. Zanimljiv je i podatak da je pozamašan broj Srba ali i Hrvata iz Viteza nakon progona novo prebivalište pronašao u Subotici, Novom Sadu, Beogradu te drugim gradovima širom naše zemlje.
O „Golgoti“ srpskog naroda u Vitezu i srednjoj Bosni veoma malo se svih ovih godina pisalo i izveštavalo a Radio Televizija Republike Srpske (RTRS) je 2019. napravila i prikladan izveštaj, prilog o zločinu u Šantićima-Buhinim Kućama koji se zbio 09.01.1994. godine.
Za vreme muslimanske agresije uništena je i devastirana Kapela u mestu Topola, inače jedina pravoslavna svetinja na području opštine Vitez. Ova kapela je izgrađena 1989. a nakon ratnog uništavanja obnovljena je 2002. godine. Tokom ratnih sukoba muslimanska armija je oštetila i brojne katoličke sakralne objekte – Župnu crkvu Sv. Jurja, zatim župnu kuću koja je sagrađena 1941. godine, potom Zavjetnu crkvu Majke Božje na brdu Kalvariji, filijalnu crkvu u Dubravicama…
Najbolnija je činjenica što za počinjene zločine i progon srpskog i hrvatskog stanovništva niko od direktnih počinilaca ali i njihovih naredbodavaca, generala tzv. Armije BiH do danas nije odgovarao. Iako postoje čvrsti dokazi i živi, neposredni svedoci ovih dešavanja čini se, pak, da ne postoji dovoljno političke volje da se procesuiraju ova nedela. Tokom 2021. godine grupa bošnjačkih vandala oštetila je Spomen križ posvećen žrtvama iz Buhinih Kuća, Šantića i Viteza što je dodatno uznemirilo lokalno hrišćansko stanovništvo.
Piše: Igor Mitić, Beograd
